UNESCO’nun tehlike altındaki diller listesi, dünya genelinde birçok dilin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu göstermektedir. Bu makalede, tehlike altındaki dillerin nedenlerini, koruma çabalarını, bu dillerin kaybolmasının kültürel etkilerini ve UNESCO’nun listesinde yer alan bazı dilleri inceleyeceğiz. Makale boyunca belirtilen bilgiler, güvenilir kaynaklara dayandırılacaktır.
Tehlike Altındaki Dillerin Nedenleri
UNESCO, dillerin tehlike altına girmesine yol açan birçok faktörü belirlemiştir. Küreselleşme, yerel dillerin kullanımını ciddi şekilde azaltmaktadır. Küresel iletişim ve ticaretin artması, uluslararası dillerin tercih edilmesine neden olmakta, bu da yerel dillerin gerilemesine yol açmaktadır. Ekonomik baskılar, toplulukları ekonomik fırsatlar için daha yaygın diller öğrenmeye zorlamakta ve bu durum yerel dillerin kullanımını kısıtlamaktadır.
Kitlesel göçler, dillerin tehlike altına girmesine neden olan bir diğer faktördür. Göçmenler, yeni yaşadıkları bölgelerde baskın dillerde eğitim almak zorunda kalmakta, bu da kendi dillerinin nesiller boyunca konuşulmasını zorlaştırmaktadır. Eğitim sistemlerinin büyük çoğunluğu, ulusal veya küresel dillerde eğitim vermeyi tercih etmektedir, bu da yerel dillerin nesiller boyunca öğretilmesini ve öğrenilmesini engellemektedir.
Medya ve internetin yaygın kullanımı, baskın dillerin etkisini artırmaktadır. Modern iletişim araçları, uluslararası dillerin yayılmasını teşvik etmekte ve yerel dillerin medyada ve günlük yaşamda daha az yer bulmasına neden olmaktadır. Sosyal medya platformları ve dijital içerikler, küresel dillerin öne çıkmasına katkıda bulunmakta, bu da yerel dillerin görünümlerini azaltmaktadır.
Koruma Çabaları
Birçok kurum ve topluluk, tehlike altındaki dilleri koruma ve canlandırma çabalarına öncülük etmektedir. UNESCO, bu çabaların merkezinde yer almakta ve “Tehlike Altındaki Diller Atlası” gibi projelerle farkındalığı artırmaktadır. Dil dersleri, dijital arşivler ve dil revitalizasyon programları, bu dillerin gelecekteki nesillere aktarılmasını sağlamayı amaçlamaktadır.
Kültürel Etkiler
Bir dilin kaybolması, o dili konuşan toplulukların kültürel kimliğinin de kaybolmasına neden olmaktadır. Dil, bir topluluğun tarihini, geleneklerini ve bilgilerini taşıyan bir araçtır. Bu nedenle, bir dilin yok olması, insanlığın kolektif kültürel mirasında büyük bir kayıp anlamına gelir. Ayrıca, dillerin kaybolması, biyolojik çeşitlilikle de ilişkilidir; çünkü yerel diller genellikle çevre bilgilerini ve geleneksel ekolojik bilgiyi içermektedir.
UNESCO’nun Tehlike Altındaki Diller Listesi
UNESCO, dünya genelinde yok olma tehlikesi altındaki dilleri “Tehlike Altındaki Diller Atlası” ile belgelemektedir. Bu atlas, dünya çapında birçok dilin yok olma riskiyle karşı karşıya olduğunu gösterir. İşte bu atlasta yer alan bazı diller:
- Eyak (Alaska, ABD): Eyak dili, 2008 yılında son konuşanının ölümüyle tamamen yok oldu. Bu durum, dilin ve kültürel bilginin kaybının bir örneğidir.
- Ubykh (Türkiye): Ubykh dili, 1992 yılında son konuşanının ölmesiyle yok oldu. Bu dil, en fazla sessiz harfe sahip dil olarak biliniyordu.
- Ainu (Japonya): Ainu dili, Japonya’nın Hokkaido adasında yaşayan yerli bir halk tarafından konuşulmaktadır ve şu anda çok az konuşanı bulunmaktadır.
- Sami Dilleri (Norveç, İsveç, Finlandiya ve Rusya): Sami dilleri, Kuzey Avrupa’nın yerli halklarından biri olan Samiler tarafından konuşulmaktadır. Bu diller, modernleşme ve asimilasyon politikaları nedeniyle tehlike altındadır.
- Yuchi (Oklahoma, ABD): Yuchi dili, Oklahoma’da yaşayan Yuchi kabilesi tarafından konuşulmaktadır ve sadece birkaç yaşlı konuşanı kalmıştır.
- Koro (Hindistan): Koro dili, 2008 yılında keşfedilmiş olup, şu anda sadece birkaç yüz kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma tehlikesi altındadır.
- Okanagan-Colville (Kanada ve ABD): Bu dil, Kanada ve ABD’de yaşayan Okanagan ve Colville halkları tarafından konuşulmaktadır ve konuşan sayısı hızla azalmaktadır.
- Livonca (Letonya): Livonca, Letonya’da konuşulan bir Ural dilidir ve son yıllarda konuşan sayısı oldukça azalmıştır.
- Manx (Man Adası, Birleşik Krallık): Manx dili, 1974’te son anadil konuşanının ölmesiyle yok olmuştur, ancak yeniden canlandırma çabaları devam etmektedir.
- Cornish (Cornwall, Birleşik Krallık): Cornish dili, 18. yüzyılda yok olmuştur, ancak 20. yüzyıldan itibaren yeniden canlandırma çalışmaları sürmektedir.
UNESCO’ya göre Türkiye’de 18 dil tehlike altında
UNESCO’ya göre Türkiye’de 18 dil tehlike altında bulunmaktadır. UNESCO’nun Tehlike Altındaki Somut Diller Atlası’na göre Türkiye’de 18 dil tehlike altındadır. Atlasta, Ubıhça, Mlahso ve Kapadokya Yunancasının kaybolduğu, Lazca, Zazaca, Hemşince, Abhazca ve özellikle Hertevin dilinin son derece tehlike altında olduğu belirtilmektedir. UNESCO’nun tahminlerine göre bugün dünya çapında 6 bin dil konuşulmaktadır. Bu dillerin 2 bin 500’ü varlığını tehdit altında sürdürmektedir. Yaklaşık her iki haftada bir dilin öldüğü tahmin edilmektedir. Bu durum, dünya çapında hayvanların soyunun tükenmesi kadar ürkütücüdür. Diller, kültürlerin vazgeçilmez bir parçasıdır ve korunmaları gerekmektedir. Her dil, kendi içinde benzersiz dünya görüşleri ve kavramları ifade etme yeteneği taşır. Bir dilin yok olması, onunla ilgili pek çok kavramın da yok olması demektir.
UNESCO’ya göre 1950 yılından bu yana dünya çapında 200’den fazla dil ölmüştür. Uzmanlar, bu durumun ana sebeplerinden birinin küreselleşme olduğunu belirtmektedir. İnsanlar, yaygın dilleri konuştukları takdirde hayatta daha iyi şansları olacağını düşünmektedirler. Süreci tetikleyen bir diğer faktör, giderek daha fazla taşralının büyük şehirlere taşınmasıdır.
Tehlike altındaki somut diller projesi kapsamında çıkarılan Tehlike Altındaki Somut Diller Atlası’na göre Türkiye’de 18 dil tehlike altındadır. Atlasa göre Ubıhça, Mlahso ve Kapadokya Yunancası kaybolmuş, Lazca, Zazaca, Hemşince, Abhazca ve özellikle Hertevin dilinin son derece tehlike altında olduğu belirtilmiştir.
Türkiye’de Tehlike Altındaki Diller
Hertevin dili, Siirt civarında yaşayan yaklaşık bin kişi tarafından konuşuluyordu. Alman Dilbilimci Otto Jastrow, 1970 yılında bu dili keşfetmiş ve 1986’da bölgeye geri dönerek akademik araştırmalar yapmıştır. Günümüzde Hertevin dilini, Pervari’nin Ekindüzü köyünde sadece 4 kişi konuşmaktadır. Bu dil, Keldani Katolik Kilisesi’ne bağlı Süryaniler tarafından kullanılmıştır. Ancak Süryanilerin Avrupa’ya göç etmeleri nedeniyle bu dil yok olmaya yüz tutmuştur.
UNESCO’ya göre Türkiye’de tehlike altında olan diller şunlardır:
- Kapadokya Yunancası
- Gagavuzca
- Zazaca
- Hertevince
- Hemşince
- Ladino
- Lazca
- Abhazca
- Abazaca
- Adığece
- Kabardey Şivesi
- Mlahso (Batı Süryanice)
- Pontus Yunancası
- Romanca
- Süryanice
- Turoyo
- Ubıhça
- Ermenice
Dünya Genelinde Tehlike Altındaki Türk Dilleri
Tehlikedeki Türk Dilleri dergisinin yaptığı araştırmaya göre risk altındaki Türk dilleri şunlardır:
Tehlike Altındaki Diller:
- Ahıska Türkçesi
- Başkurtça
- Çuvaşça
- Hakasça
- Kırım Tatarcası
- Nogayca
- Tuvaca
- Yakutça
Kritik Eşikteki Diller:
- Afşar Dili
- Çalkanca
- Dolganca
- Gagauzca
- Halaçça
- Kumandı Türkçesi
- Pamir Kırgızcası
- Sibirya Tatarcası
- Şorca
- Telengitçe
- Teleütçe
- Tofaca
- Tuba Dili
Ölüm Derecesindeki Diller:
- Çulım Türkçesi
- Dayı Dili
- Duha Dili
- Horasan Türkçesi
- Fu-yü Kırgızcası
- Kırımçakça
- Karayca
- Lopnor Türkçesi
- Salarca
- Sarı Uygurca
- Sungur Türkçesi
- Truhmence
- Urumca
Ölü Diller:
- Kumanca
- Soyatça
Tehlike Altındaki Diller İçin Farkındalık Etkinlikleri
UNESCO, tehlike altındaki dillerin korunması ve farkındalık yaratılması amacıyla çeşitli etkinlikler düzenlemektedir. “Yok Olmak Üzere Olan Somut Diller” temalı konser, bu çabaların bir örneğidir. Konserde, kaybolmaya yüz tutmuş beş farklı etnik dilde şarkılar söylenmiştir. Konser, tehlike altındaki dillerin korunmasına yönelik farkındalık yaratmayı amaçlamaktadır.
UNESCO’nun tehlike altındaki diller listesi, dil çeşitliliğinin korunmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Küreselleşme ve modernleşme süreçleri, yerel dillerin kullanımını tehdit etse de, bu dilleri korumak ve canlandırmak için çaba sarf eden birçok program ve proje mevcuttur. Kültürel kimliğimizi ve mirasımızı korumak adına, tehlike altındaki dillerin yok olmasını engellemek için daha fazla farkındalık ve destek gerekmektedir. Bu makalede belirtilen bilgiler, UNESCO ve dilbilim çalışmaları yapan diğer güvenilir kaynaklardan derlenmiştir. Dillerin korunması ve geleceğe aktarılması için hepimizin üzerine düşen sorumluluklar vardır.
UNESCO’nun tehlike altındaki diller listesi, dil çeşitliliğinin korunmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Küreselleşme ve modernleşme süreçleri, yerel dillerin kullanımını tehdit etse de, bu dilleri korumak ve canlandırmak için çaba sarf eden birçok program ve proje mevcuttur. Kültürel kimliğimizi ve mirasımızı korumak adına, tehlike altındaki dillerin yok olmasını engellemek için daha fazla farkındalık ve destek gerekmektedir.
